Ο ΔΩΔΕΚΑΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΓΥΦΤΟΥ
του Κωστή Παλαμά
Κωστής Παλαμάς, Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου
απόσπασμα από τον Προφητικό)
Μες τις παινεμένες χώρες, Χώρα
παινεμένη, θα 'ρθει κι η ώρα,
και θα πέσεις, κι από σέν' απάνου η Φήμη
το στερνό το σάλπισμά της θα σαλπίσει
σε βοριά κι ανατολή, νοτιά και δύση.
Πάει το ψήλος σου, το χτίσμα σου συντρίμι.
Θα 'ρθει κι η ώρα• εσένα ήταν ο δρόμος
σε βοριά κι ανατολή, νοτιά και δύση,
σαν το δρόμο του ήλιου• γέρνεις• όμως
το πρωί για σε δε θα γυρίσει.
Και θα σβήσεις καθώς σβήνουνε λιβάδια
από μάισσες φυτρωμένα με γητειές•
πιο αλαφρά του περασμού σου τα σημάδια
κι από τις δροσοσταλαματιές•
θα σε κλαιν' τα κλαψοπούλια στ' αχνά βράδια
και στα μνήματα οι κλωνόγυρτες ιτιές.
...................................................
Και θα φύγεις κι απ' το σάπιο το κορμί,
ω Ψυχή παραδαρμένη από το κρίμα,
και δε θά' βρει το κορμί μια σπιθαμή
μες στη γη για να την κάμει μνήμα,
κι άθαφτο θα μείνει το ψοφίμι,
να το φάνε τα σκυλιά και τα ερπετά,
κι ο Καιρός μέσα στους γύρους του τη μνήμη
κάποιου σκέλεθρου πανάθλιου θα βαστά.
Όσο να σε λυπηθεί της αγάπης ο Θεός,
και να ξημερώσει μιαν αυγή,
και να σε καλέσει ο λυτρωμός,
ω Ψυχή παραδαρμένη από το κρίμα!
Και θ' ακούσεις τη φωνή του λυτρωτή,
θα γθυθείς της αμαρτίας το ντύμα,
και ξανά κυβερνημένη κι αλαφρή,
θα σαλέψεις σαν τη χλόη, σαν το πουλί,
σαν το κόρφο το γυναικείο,
σαν το κύμα,
και μην έχοντας πιο κάτου άλλο σκαλί
να κατρακυλήσεις πιο βαθιά
στου Κακού τη σκάλα,
για τ' ανέβασμα ξανά που σε καλεί
θα αιστανθείς να σου φυτρώσουν, ω χαρά!
Τα φτερά, τα φτερά τα πρωτινά σου τα μεγάλα!
Α. ΑΝΑΛΥΣΗ-ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Ο "Δωδεκάλογος του Γύφτου" είναι ένα συνθετικό ποίημα που εκδόθηκε το 1907 και αποτελείται από δώδεκα λόγους. Σ' αυτό ο γύφτος συμβολίζει την ψυχή που δεν υποτάσσεται σε τίποτα, αλλά συνέχεια προσπαθεί να δημιουργήσει κάτι καινούργιο και στερεό, γκρεμίζοντας ο,τιδήποτε παλιό. Το ποίημα του σχολικού βιβλίου είναι απόσπασμα από τον "Προφητικό", τον όγδοο από τους δώδεκα λόγους. Ο Κ. Παλαμάς έγραψε τον "Προφητικό" δέκα χρόνια μετά την ήττα στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897. Σ' αυτόν ο ποιητής παρουσιάζει ως προφητείες τα γεγονότα που έχουν ήδη συμβεί στην εποχή του. Το σκηνικό τοποθετείται στο Βυζάντιο. Η πολιτική ηγεσία είχε παραδοθεί στην αδιαφορία και τη διαφθορά, με αποτέλεσμα να μην πάρει είδηση την τουρκική απειλή, που ολοένα και πλησίαζε. Στο απόσπασμα του σχολικού βιβλίου ο ποιητής - προφήτης πληγωμένος από την αδιαφορία της πολιτικής ηγεσίας και των συμπολιτών του, προβλέπει αρχικά τον ξεπεσμό της χώρας του, αλλά στο τέλος εκφράζει την ελπίδα για την ανάσταση και αναγέννηση του ελληνικού έθνους.
2. ΓΛΩΣΣΙΚΑ - ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΑ
• Φήμη = αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή θεά, προσωποποίηση των διαδόσεων και αγγελιαφόρος των νικών.
• το ψήλος = το ύψος, το ανάστημα
• μάισσες = μάγισσες
• γητεία = μάγια
• Ψυχή = εδώ πρόκειται για την ψυχή της πολιτείας, της χώρας
• σκέλεθρο = ο σκελετός
3. ΔΟΜΗ
• 1η Ενότητα: (Στίχοι 1-24). Η προφητεία της καταστροφής.
• 2η Ενότητα: (Στίχοι 25-41). Η ελπίδα της ανάστασης.
4. ΑΝΑΛΥΣΗ - ΕΡΜΗΝΕΙΑ
Ο ποιητής προφητεύει την παρακμή της ελληνικής πολιτείας από την εποχή της βυζαντινής αυτοκρατορίας και ύστερα. Προβλέπει πως θα' ρθει η ώρα που η Χώρα θα πέσει, γεγονός που θα διαδοθεί σ' όλο τον κόσμο. Η θεά Φήμη θα στείλει παντού το τελευταίο της σάλπισμα. Επίσης, προβλέπει ότι η Χώρα θα χάσει το μεγαλείο της και θα καταστραφεί. Στη συνέχεια παρομοιάζει την ιστορική διαδρομή της πολιτείας με την πορεία του ήλιου. `Οπως ο ήλιος, έτσι και η χώρα έλαμψε, όμως τώρα είναι η ώρα να δύσει οριστικά. Η πολιτεία θα χαθεί, όπως χάνονται τα μαγεμένα λιβάδια από τις μάγισσες στα παραμύθια. Η Χώρα θα καταστραφεί και δε θ' αφήσει τίποτα πίσω της. Αφού χαθεί η πολιτεία, θα κλαινε τα πουλιά στα μνήματα και οι ιτιές θα γέρνουν θρηνητικά. Το πτώμα της πολιτείας θα μείνει άθαφτο και θα αποτελέσει λεία για τα σκυλιά και τα ερπετά. Οι μεταγενέστεροι θα τη θυμούνται σαν ένα άθλιο σκελετό. Σ' αυτή την κατάσταση θα βρίσκεται η Ψυχή της Χώρας μέχρι να τη λυπηθεί ο Θεός της αγάπης και να την απαλλάξει από την αμαρτία. Η Ψυχή της πολιτείας, που είχε φτάσει στο τελευταίο σκαλοπάτι του ξεπεσμού, θα ανεβεί τη σκάλα που οδηγεί στο καλό. Θα νιώσει να φυτρώνουν πάνω της τα παλιά της φτερά, που θα τη βοηθήσουν να ξαναποκτήσει τη χαμένη της δόξα.
5. ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΙΔΕΑ
Η Ελλάδα ποτέ δε θα χαθεί. ακόμη κι αν έχει καταστραφεί προσωρινά, θα ξαναποκτήσει την παλιά δόξα της και θα αποκαταστήσει το εθνικό της γόητρο.
ΕΙΔΙΚΑ
(Απόσπασμα από τον Προφητικό) (Κ.Ν.Λ. Α΄ Λυκείου, σσ. 413-415)
Είδος: Μεγάλο επικολυρικό ποίημα με χαλαρή μυθική ενότητα χωρισμένο σε 12 λόγους. Είναι αποσπασματικό, όπως τονίζει ο Παλαμάς. Το ενώνει ο όμως η ταυτότητα του ήρωα, του Γύφτου, το εγώ του ποιητή που είναι πίσω από το Γύφτο, πότε κρυφά και πότε φανερά.
Θέμα: Ο ποιητής-προφήτης εκφράζει τον πόνο του αλλά και την ελπίδα για ανάσταση του έθνους μετά την παρακμή.
Γύφτος: Ο Π. διαλέγει το Γύφτο όχι γιατί θέλει να τον εξυψώσει ή τη φυλή του αλλά γιατί μοιάζει με την ψυχή του ποιητή: αδέσμευτος, ελεύθερος, ανυπότακτος, δεν έχει πατρίδα, αναζητεί πάντα κάτι, ζητά να δημιουργήσει, αποτυγχάνει, γίνεται αρνητής, μετά δημιουργός αξιών. Γκρεμίζει τα πάντα, τα σάπια και χτίζει καινούρια και γερά. Ο Κ. Τσάτσος παρατηρεί: «κανένας γύφτος δεν είναι σαν το Γύφτο του Δωδεκάλογου. Μονάχα ο ποιητής είναι σαν αυτό. Μα πήρε από τους πραγματικούς γύφτους την εξωτερική έκφραση. Ο Π. χρησιμοποιώντας το Γύφτο διευκολύνεται μεν, αλλά δεν αποποιείται την ευθύνη των ιδεών του έργου.»
Εποχή που γράφτηκε: 1899 – 1907= Δίσεκτα χρόνια για τον ελληνισμό.
Χρόνος που αναφέρεται: 14ος αι. παρακμή Βυζαντίου = παραλληλισμός των δύο εποχών.
Τόπος: Θράκη, έξω από την Κωνσταντινούπολη. Όχι τυχαία η εκλογή. Είναι το σταυροδρόμι, το χωνευτήρι των λαών και των ιδεών Δύσης – Ανατολής, Χριστιανισμού, Ελληνισμού και Βαρβάρων. Είναι κοσμογονικός αυτός ο τόπος. Όλοι χωράνε σε τέτοιο τόπο, ακόμα και οι γύφτοι.
• Ποιο μήνυμα στέλλει ο ποιητής;
Μήνυμα αισιόδοξο, ελπίδας για αποκατάσταση του εθνικού γοήτρου και εξευτελισμού μετά την ήττα του 1897.
• Ο ποιητής μιλά ως προφήτης• σε ποια όμως ενότητα βρίσκεται η πραγματική προφητεία και γιατί;
Όχι βέβαια στην πρώτη, διότι μας μιλά για τον ξεπεσμό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, κάτι που ήταν γνωστό. Βρίσκεται στη β’, γιατί εκεί γίνεται λόγος για την αναγέννηση του ελληνισμού, είναι δηλ. η Μεγάλη Ιδέα, η πεποίθηση ότι θα ξαναπάρει η Ελλάδα τα χαμένα εδάφη, θα ξαναζήσει η Βυζαντινή Αυτοκρατορία.
• Πώς φαίνεται η παρακμή και ο ξεπεσμός στην α’ ενότητα;
Από τα ρήματα και τις λέξεις που χρησιμοποιεί: θα πέσεις, το στερνό το σάλπισμα, συντρίμι, γέρνεις, θα σβήσεις, θα σε κλαιν, θα φύγεις, ψοφίμι, σκέλεθρο.
Δύση του ήλιου = δύση πολιτείας.
• Με ποιες λέξεις εκφράζεται η ελπίδα της ανάστασης στη β’ ενότητα;
Θα ξημερώσεις, θα σε καλέσει ο λυτρωμός, θα ακούσεις τη φωνή του λυτρωτή, θα φυτρώσουν τα φτερά τα πρωτινά σου τα μεγάλα.
• Στην α’ ενότητα για ποια χώρα μιλά, πώς τη χαρακτηρίζει και γιατί; Τι προφητεύει;
Α. Χώρα είναι το Βυζάντιο, η παλιά μεγάλη αυτοκρατορία.
Β. Τη χαρακτηρίζει «χώρα παινεμένη μες στις παινεμένες» θέλοντας να δείξει με το χαρακτηρισμό αυτό το παλιό της μεγαλείο, τη δύναμη και τη δόξα.
Γ. Προφητεύει την παρακμή, τον ξεπεσμό της, τη φθορά και τη διάλυσή της.
• Στη β’ ενότητα σε ποιον απευθύνεται ο ποιητής; Τι σημαίνει η φράση «παραδαρμένη από το κρίμα»; Ποιο είναι το τελικό μήνυμα;
Α. Απευθύνεται στην προσωποποιημένη ψυχή της πολιτείας, την Ελλάδα, με τη φράση «ω Ψυχή παραδαρμένη από το κρίμα».
Β. Η φράση αυτή αναφέρεται στα λάθη που κατά καιρούς έγιναν στην πολιτική ιστορία της Ελλάδας. Λάθη που την οδήγησαν στο τελευταίο σκαλοπάτι της καταστροφής.
Γ. Μήνυμα αισιόδοξο, θα έρθει η ημέρα της αναγέννησης.
• Ποιος ο στόχος του Π. όταν προφητεύει;
Να κάνει τους συμπατριώτες του να συνειδητοποιήσουν την κατάσταση στην οποία έχει περιπέσει το έθνος και να συσπειρωθούν για την ανάστασή του.
• Ποια τεχνική χρησιμοποιεί;
Αυτά που βλέπει και στοχάζεται ο ίδιος ο Ποιητής, τα βάζει στο στόμα ενός προφήτη που μιλάει από το παρελθόν προβλέποντας δήθεν το μέλλον. Για τον ίδιο τον Ποιητή είναι ήδη παρελθόν και παρόν.
• Ποια στοιχεία δίνουν στο ποίημα προφητικό χαρακτήρα;
Διακρίνουμε τρία στοιχεία.
Α. Συνεχής χρήση μορίου ΘΑ= αναγωγή στο μέλλον.
Β. Αποκαλυπτικός χαρακτήρας λόγου= ο λ. αποκαλύπτει και προβάλλει στο παρόν τις εικόνες και τα γεγονότα του μέλλοντος.
Γ. Επίσημη και αφοριστική γλώσσα= θυμίζει προφητείες Παλαιάς Διαθήκης. Προσθέτει και αρκετά λυρικά στοιχεία, ώστε η γλώσσα να γίνει πιο ποιητική. Χρησιμοποιεί πολλά ΚΑΙ= επομένως παρατακτική σύνδεση.
